Lesson 75 ----- इच्छार्थकरुपाणि | Lesson Index

Lesson 75. इच्छार्थकरुपाणि

The very first line in the Bhagavad Geeta foxed me. What in the Good Lord's name was युयुत्सवः ? It looked like a singular form of some noun but if that was the case, then why समवेताः ? Back to the drawing board. It MUST be plural and therefore like गुरवः। So the singular was naturally युयुत्सुः , The dictionary helped immensely. युयुत्सुः was 'a person desirous of fighting.' (योद्धुम् इच्छुः) , And when light entered this mind, more examples turned up.

One desirous of moksha:   मुमुक्षुः    (मोक्तुम् इच्छुः )
One desirous of knowing: जिज्ञासुः (ज्ञातुम् इच्छुः)
One desirous of eating:      बुभुक्षुः     (भोक्तुम् इच्छुः)
One desirous of hearing:    शुश्रूषुः    (श्रोतुम् इच्छुः)

मुमुक्षुः ध्यानं करोति ।
अहं जिज्ञासुं वन्दे ।
युयुत्सुभिः सह पाण्डवाः कुरुक्षेत्रम् अगच्छन्।
बुभुक्षवे भोजनं ददातु ।

Inference 1: Some letters were getting "doub-doubled."
Inference 2: If these were adjectives describing people, then there MUST be noun form.

True enough. I got to hear about these:

The desire to fight:        युयुत्सा ( योद्धुम् इच्छा ) ।
The desire for moksha: मुमुक्षा ( मोक्तुम् इच्छा ) ।
The desire to know:     जिज्ञासा ( ज्ञातुम् इच्छा ) ।
The desire for food:        बुभुक्षा ( भोक्तुम् इच्छा ) ।
The desire to listen:       शुश्रूषा (श्रोतुम् इच्छा ) ।

यदि मयि जिज्ञासा अस्ति तर्हि पठितुं शक्नोमि ।
वने परिभ्रमन्तं बालकं बुभुक्षा व्याकुलम् अकरोत्।
सर्वेषां हृदि मुमुक्षा न वर्तते।
वैद्यस्य शुश्रूषया एव अस्वस्थस्य मनः शान्तिं प्राप्नोति ।

Inference 3: With this fantastic capacity of words to turn into anything and everything, could there be verb forms too?
Naturally.

युयुत्सते, मुमुक्षति / मुमुक्षते, जिज्ञासते, बुभुक्षति / बुभुक्षते, शुश्रूषते ।
शिष्यः श्लोकार्थं जिज्ञासते ।
ग्रीष्मकाले तृषार्तः बालकः जलं पिपासति ।
कर्णः अर्जुनं युयुत्सते।

Inference 4: Whether the verbs would be परस्मैपदम् or आत्मनेपदम् depended on whether it's basic धातुः was a परस्मैपदम् or an आत्मनेपदम् or an उभयपदम् धातुः ।

Inference 5: The above possible permutations… adjective, noun, verb, must be possible for all the 1943 basic धातुः,

Yipes!! How are these words created? There is the necessity of doubling the first वर्णः (or the addition of a related वर्णः to the root first letter) in the धातुः to convey "desire." So whenever you see that doubling, you may classify those words as इच्छार्थकरुपाणि । There is no need at the moment to figure out how to create them. Let me, instead, give you an oft used list to help you identify them in classical texts, our stotras and shlokas

Note:
There is a wonderful book that you can refer to for all your verb related questions. It is called बृहद्धातुकुसुमाकरः(चौखम्बा संस्कृत प्रतिष्ठान /दिल्ली / collected and edited by पं ॰ हरेकान्त मिश्रः ). It costs Rs 400/- . It gives you every single form of every single verb in the universe (a slight exaggeration but the books are worthy of such praise).
Its twin बृहच्छब्दकुसुमाकरः gives you declensions of every noun in the universe. Cost price was Rs. 200/- when we saw last.

Now, our list:

Our धातु s are listed गण wise.

Table 1

धातुः	गणः	पदम्	अर्थः	लट् लकारः, प्रथमः पुरुषः, एकवचनम्	विशेषणम्	नाम
जि	१	प	जीतना to win	जिगीषति	जिगीषुः	जिगीषा
भू	१	प.	होना to become	बुभूषति	बुभूषूः	बुभूषा
दृश्	१	प.	देखना to see	दिदृक्षते (have no idea why a परस्मैपदम् has become आत्मनेपदम् here. Better to remember just the form )	दिदृक्षुः	दिदृक्षा
गै	१	प.	गाना to sing	जिगासति	जिगासुः	जिगासा
वन्द्	१	आ.	वन्दना करना to bow down	विवन्दिषते	विवन्दिषुः	विवन्दिषा
पा	१	प.	पीना to drink	पिपासति	पिपासुः	पिपासा
यत्	१	आ.	प्रयत्न करना to try	यियतिषते	यियतिषुः	यियतिषा
रक्ष्	१	प.	रक्षण to protect	रिरक्षिषति	रिरक्षिषुः	रिरक्षिषा
स्वाद्	१	आ.	स्वाद लेना to taste	सिस्वादिषते	सिस्वादिषुः	सिस्वादिषा

Table 2

धातुः	गणः	पदम्	अर्थः	लट् लकारः, प्रथमः पुरुषः, एकवचनम्	विशेषणम्	नाम
तॄ	१	प.	तैरना to swim	तितीर्षति	तितीर्षुः	तितीर्षा
क्रीड्	१	प.	खेलना to play	चिक्रीडिषति	चिक्रीडिषुः	चिक्रीडिषा
अट्	१	प.	घूमना to walk/ to move around	अटिटिषति	अटिटिषुः	अटिटिषा
घ्रा	१	प.	सूंघना to smell	जिघ्रासति	जिघ्रासुः	जिघ्रासा
नी	१	उ.	ले जाना to lead	निनीषति / निनीषते	निनीषुः	निनीषा
भिक्ष्	१	आ.	मांगना to beg	बिभिक्षिषते	बिभिक्षिषुः	बिभिक्षिषा
मुद्	१	आ.	आनन्द अनुभव करना to be happy/to make happy	मुमुदिषते / मुमोदिषते	मुमुदिषुः	मुमुदिषा
हृ.	१	उ.	ले जाना To take away	जिहीर्षति / जिहीर्षते	जिहीर्षुः	जिहीर्षा

Table 3

धातुः	गणः	पदम्	अर्थः	लट् लकारः, प्रथमः पुरुषः, एकवचनम्	विशेषणम्	नाम
रुद्	२	प.	रोना to cry/ to weep	रुरुदिषति	रुरुदिषुः	रुरुदिषा
स्ना	२	प.	स्नान करना to have a bath	सिस्नासति	सिस्नासुः	सिस्नासा
वच्	२	प.	बोलना to talk	विवक्षति	विवक्षुः	विवक्षा
या	२	प.	जाना to go	यियासति	यियासुः	यियासा
भी	३	प.	डरना to be afraid	बिभीषति	बिभीषुः	बिभीषा
हा	३	प.	फैंकना to throw	जिहासति	जिहासुः	जिहासा
दा	३	प.	देना to give	दित्सति / दित्सते	दित्सुः	दित्सा
धा	३	प.	रखना to keep	धित्सति / धित्सते	धित्सुः	धित्सा
नृत्	४	प.	नाचना to dance	निनर्तिषति	निनर्तिषुः	निनर्तिषा
युध्	४	आ.	लड़ना to fight	युयुत्सते	युयुत्सुः	युयुत्सा

Table 4

धातुः	गणः	पदम्	अर्थः	लट् लकारः, प्रथमः पुरुषः, एकवचनम्	विशेषणम्	नाम
आप्	५	प.	प्राप्त होना to get/to obtain	ईप्सति	ईप्सुः	ईप्सा
श्रु	५	प.	सुनना to hear	शुश्रूषते	शुश्रूषुः	शुश्रूषा
कृष्	५	प.	कर्षण करना to cultivate	चिकीर्षति	चिकीर्षुः	चिकीर्षा
सृज्	६	प.	उत्पन्न करना to create	सिसृक्षति	सिसृक्षुः	सिसृक्षा
दिश्	६	उ.	दिखाना to show	दिदिक्षति / दिदिक्षते	दिदिक्षुः	दिदिक्षा
मुच्	६	उ.	छोडना to leave	मुमुक्षति / मुमुक्षते	मुमुक्षुः	मुमुक्षा
भञ्ज्	७	प.	तोडना to break	विभङ्क्षति	विभङ्क्षुः	विभङ्क्षा
छिद्	७	उ.	तोडना to cut/ to break	चिच्छित्सति / चिच्छित्सते	चिच्छित्सुः	चिच्छित्सा
भिद्	७	उ.	तोडना to break	बिभित्सति / बिभित्सते	बिभित्सुः	बिभित्सा
भुज्	७	उ.	खाना To eat	बुभुक्षति / बुभुक्षते	बुभुक्षुः	बुभुक्षा

Table 5

धातुः	गणः	पदम्	अर्थः	लट् लकारः, प्रथमः पुरुषः, एकवचनम्	विशेषणम्	नाम
कृ ८. उ, करना	८	उ.	करना to do	चिकीर्षति / चिकीर्षते	चिकीर्षुः	चिकीर्षा
बन्ध् ९. प. बान्धना	९	प.	बान्धना to tie	बिभन्त्सति	बिभन्त्सुः	बिभन्त्सा
मृद् ९. प.	९	प.	दबाना to squeeze	मिमर्दिषति	मिमर्दिषुः	मिमर्दिषा
ग्रह् ९. उ. लेना	९	उ.	लेना to get/obtain	जिघ्रक्षति/ जिघ्रक्षते	जिघ्रक्षुः	जिघ्रक्षा
क्री ९. उ. खरीदना	९	उ.	खरीदना to buy	चिक्रीषति/ चिक्रीषते	चिक्रीषुः	चिक्रीषा
पूज् १०. उ. पूजा करना	१०	उ.	पूजा करना to worship	पुपूजयिषति/ पुपूजयिषते	पुपूजयिषुः	पुपूजयिषा
चिन्त् १०. उ. चिन्तन करना	१०	उ.	चिन्तन करना to contemplate/to think	चिचिन्तयिषति/ चिचिन्तयिषते	चिचिन्तयिषुः	चिचिन्तयिषा
रच् १०. प, रचना	१०	प.	रचना to construct/to develop	रिरचयिषति	रिरचयिषुः	रिरचयिषा
मृग् १०. आ.	१०	आ.	ढूँढना to seek for/ to search	मिमृगयिषते	मिमृगयिषुः	मिमृगयिषा

Worksheets.

A.) A few exercises will help you put your understanding into action.
And the best kind will be if you can form sentences of all three forms for all the nouns listed above.

(Numbers in parantheses denote the chapter and the verse in the Bhagavadgeetaa)

B.) Read and understand:

1. युयुत्सवः कुरुक्षेत्रे किम् अकुर्वत ? (१.१)
2. बुभुक्षवः छात्राः अन्नक्षेत्रं धावन्ति ।
3. योगम् आरुरुक्षोः कर्मयोगः साधनम् । (६:३)
4. योगस्य जिज्ञासुः अपि ऊर्ध्वं गच्छति । (६:४४)
5. लोकसङ्ग्रहं चिकीर्षुः विद्वान् कर्म करोति । (३:२५)
6. अशुश्रूषवे न इदं वाच्यम् । (१८:६७)
7. विरक्तस्य मुमुक्षोः उपनिषत्सु अधिकारः ।
8. मुमूर्षोः का (अन्तिमा) इच्छा भवेत् ?
9. अस्मिन् श्लोके कवेः का विवक्षा स्यात् ?
10. तत्त्वस्य विविदिषया केचित् कर्म सन्यस्यन्ति ।

11. मयि निद्राम् इच्छति, मशकानां रक्तपिपासा ।
12. नचिकेतसः आत्मानम् उद्दिश्य बुबुत्सा ।
13. कुम्भकर्णस्य (उत्थितस्य ) बुभुक्षा दुष्पूरा ।
14. विश्वरूपं दिदृक्षुः कौन्तेयः वार्ष्णेयं प्रार्थयते । (११:३)
15. स्वर्गं जिगमिषूणां क्रियासु एव आसक्तिः । (२:४३)
16. मायां तितीर्षुः ईश्वरमेव प्रपद्यते । (७:१४)
17. वेदान् पिपठिषुः गुरुम् एव अधिगच्छेत् ।
18. वेदान्तान् व्याचिख्यासुः श्रीशङ्करः श्रीगोविन्दपादैः अनुज्ञातः ।
19. विद्येप्सुः सुखं त्यजेत् , सुखेप्सुः विद्यां त्यजेत् ।
20. भोगवस्तुषु जिहासा वैराग्यं कथ्यते । (Vivekchudamani 21)
21. जगत् सिसृक्षुः ब्रह्म तपः अतप्यत ।

Here ends the lesson on इच्छार्थकरुपाणि. In Lesson 76, let's proceed to भाववाचक संज्ञा

*******************

Prev Lesson 74 ----- Nominal verbs नामधातुः (Nominal verbs नामधातुः ) Next Lesson 76 ----- भाववाचक संज्ञा Abstract nouns ( Abstract nouns)