Lesson 72 ----- Causal verbs. प्रेरणार्थकक्रियाविचारः | Lesson Index

Lesson 72. Causal verbs. प्रेरणार्थकक्रियाविचारः

Mohan cooked the rice.
Ramesh got the rice cooked by Mohan.

In both the cases, the person doing the action of cooking is Mohan. But in the first case, he becomes the subject, the कर्ता and in the second Ramesh is the subject providing inspiration to Mohan to cook the rice.
मोहनः ओदनं पचति | Moahan cooks food
रमेशः मोहनेन ओदनं पाचयति | Ramesh makes Mohan cook the food.

In the second sentence, the णिच् प्रत्यय has been added to the धातुः -- पच् | With that addition, the verb now changes its meaning. From an action which is being done by someone, it now becomes a प्रेरणार्थकक्रिया an action which someone makes another (or himself) do. Please note that the actual doer of the action needn't be different.

It must be observed that whenever the प्रेरणार्थक – धातु s are made use of, the actual कर्ता is always in the तृतीया विभक्तिः and the object remains in the द्वितीया as compared to the root sentence where the कर्ता is in the प्रथमा विभक्तिः and the object in the द्वितीया | Remember to match the verb with the प्रथमा विभक्तिः at all times.

   भृत्यः कार्यं करोति | ..... the root sentence The servant does the work
   देवदत्तः भृत्येन कार्यं कारयति | प्रेरणार्थक Devadatta gets the job done by the servant
   जनाः भृत्येन कार्यं कारयन्ति   |   प्रेरणार्थक People get the work done vy the servant.

When is the णिच् प्रत्यय used?
1. Whenever you wish to add the प्रेरणा to a धातु, the णिच् प्रत्यय is added.
2. Sometimes, to convert an अकर्मक धातु to a सकर्मक धातु, the णिजन्त is made use of.
पार्वती अहर्निशं तपोभिः ग्लपयति गात्रम् | Parvati, with her austerities which she performs day and night, emaciates her (own) body. Here, ग्लपयति is the णिजन्त प्रयोग of the अकर्मक धातु .....ग्लायति |

How are these forms recognized?
1. Between the धातु and the प्रत्यय the णिच् (अय ) विकरण is added and a वृद्धि of the ह्रस्व स्वर of the उपधा (except for अ ) is made. त्यज्   - त्याजयति, कृ - कारयति   |
2. Generally आकारान्त धातु s (and those ending in ए, ऐ,ओ which become आकारान्त in the प्रेरणार्थक) have an extra प् attached after the आ, For example: दा - दापयति, गै - गापयति, स्ना – स्नापयति |
3. In जि, मा, मि (प्रक्षेपणे ), मी ९, दी, क्री too an extra प् is attached and the इकार becomes an आकार   | जापयति, मापयति, माययति, दापयति, क्रापयति   |
4. Except for अम्, कम्, चम्, शम्, यम्   in the other अम् ending धातु s, वृद्धि of the अकार of the उपधा does not take place. For example: गम् - गमयति but कम् - कामयति |
5. णिजन्त forms are like the धातु s in the चुरादिगण |
6. णिजन्त forms are generally उभयपदी |

Here are examples गण   wise:
1. भू   भवति    becomes     भावयति – ते     |
2. अद् अत्ति    becomes     आदयति – ते   |
3. हु   जुहोति becomes     हावयति – ते |
4. दिव्   दीव्यति   becomes     देवयति – ते |
5. सु सुनोति becomes     सावयति – ते |
6. तुद् तुदति becomes     तोदयति – ते |
7. रुध् रुणद्धि becomes     रोधयति – ते |
8. तन्   तनोति becomes     तानयति – ते |
9. क्री क्रीणाति    becomes     क्रापयति –ते |
10. चुर् चोरयति   becomes     चोरयति – ते |

Generally, whenever you use the णिजन्त forms, the person doing the action falls into the तृतीया विभक्तिः |
For example:
1. (रमेशः दोषं त्यजति ) – गुरुः रमेशेण दोषं त्याजयति   |
2. (रामः मारीचं हन्ति ) – सीता रामेण मारीचं घातयति |
3. (नृपः धनं ददाति ) –     मन्त्री नृपेण धनं दापयति |
4. (पिता क्रीडनकं क्रीणाति ) – बालः पित्रा क्रीडनकं क्रापयति |
5. (सुमन्त्रः रामं वनं नयति ) – राजा सुमन्त्रेण रामं वनं नाययति   |

There are 12 धातु s in which the कर्ता of the action is placed in the द्वितीया विभक्तिः |

1. गमन – (पाण्डवाः वनं गच्छन्ति ) – कौरवाः पाण्डवान् वनं गमयन्ति |
2. दर्शन – (बालः चन्द्रं पश्यति ) – माता बालं चन्द्रं दर्शयति   |
3. श्रवण – (नृपः गानं शृणोति ) – सा नृपं गानं श्रावयति   |
4. प्रवेश – (ब्रह्मचारी गृहं प्रविशति ) – आचार्यः ब्रह्मचारिणं गृहं प्रवेशयति |
5. आरोहण – (सः वृक्षम् आरोहति ) – कृष्णः तं वृक्षम् आरोहयति    |
6. तरण – (नाविकः गङ्गाम् उत्तरति ) – सः नाविकं गङ्गाम् उत्तारयति |

7. ग्रहण – (निर्धनः भोजनं गृह्णाति ) – भक्तः निर्धनं भोजनं ग्राहयति   |
8. प्राप्ति – (बालः नगरं प्राप्नोति ) – पिता बालं नगरं प्रापयति |
9. ज्ञान – (सः शास्त्रं जानाति ) – गुरुः तं शास्त्रं ज्ञापयति   |
10. पठ्   आदि - (छात्रः शास्त्रम् अधीते ) – गुरुः छात्रं शास्त्रम् अध्यापयति   |
11. पान – (शिशुः दुग्धं पिबति ) – माता शिशुं दुग्धं पाययति |
12. भोजन – (कृष्णः अन्नं भुङ्क्ते ) – यशोदा   कृष्णम् अन्नं भोजयति | (However, except for खाद्,आद्, भक्ष् where the प्रयोज्य – कर्ता is in the तृतीया विभक्ति – माता शिशुना मिष्ठान्नं खादयति,आदयति वा |)

Besides these, हृ and कृ are used in both, the द्वितीया and the तृतीया |
हृ (भृत्यः भारं ग्रामं हरति ) सः भृत्यं भारं ग्रामं हारयति / सः भृत्येन भारं ग्रामं हारयति, (for नी, वह् the प्रयोज्य - कर्ता is only in the तृतीया विभक्ति |सः भृत्येन भारं ग्रामं नाययति / सः भृत्येन भारं ग्रामं वाहयति |
कृ - (सेवकः कार्यं करोति ) – स्वामी सेवकेन कार्यं कारयति / स्वामी सेवकं कार्यं कारयति |

जल्प्, भाष्, विलाप्, आलप् and दृश् the प्रयोज्य- कर्ता only in the द्वितीया विभक्तिः | देवः रामं सत्यं जल्पयति |

Do remember that these forms are now completely new verbs and can be conjugated in the 10 लकार s |

Sometimes I dare to wonder if the Harappan and Mohenjodaro script may be easier to decipher.
Let's look at a few sentences to see how these forms are used and as homework, just try and translate them into English. These sentences may be popular subhashitas, from our classics or are standard sentences often used by teachers to teach this concept…

This should be sufficient for practice, for the present.

Next lesson 73 tells us about च्विप्रयोग

***********************

Prev Lesson 71 ----- सति सप्तमी सतः षष्ठी च ( सति सप्तमी सतः षष्ठी च ) Next Lesson 73 ----- च्विप्रयोगः (च्विप्रयोगः )