Lesson 63 ----- (व्यञ्जन - सन्धिः) Vyanjana Sandhi. | Lesson Index

                                                                  Lesson 63 व्यञ्जन - सन्धिः Vyanjana Sandhi.

"Sandhi's not my cuppatea," was my refrain…. till I realized that a sandhi was exactly what I had done with both, 'Sandhi is' and a 'cup-pa-tea.'
Okay…. so if it is such a common thing in speech, couldai find egzamples a plenty? Butsurely you betcha bottondollar I could! Not only in English but in every language as well. Just have a look at this….Shuddup = Shut up. ( Vocabulary of the Younger Generation, not mine.) An example of झलां जशोऽन्ते |
It's just that us Indians love to study and have therefore made a science of something as natural as sandhi. What happens is that a student who studies the science first becomes quite dizzy with all the information, so I have here tried to provide the smelling salts.

It's not so bad….. I've survived and so will you. Let's tagjust one stepatatime.
To make व्यञ्जन - सन्धिः easy to memorize and recall at a later date, let's go over how the consonants are classified again.

b)  शश्छोऽटि |

2) ष्टुत्व सन्धिः
ष्टुनाष्टुः
Fully stated, स्तोः ष्टुनाष्टुः |  Here, in this sutra, the स्तोः  is drawn from a previous sutra.
स् and a वर्ण belonging to तु, in close proximity with ष् and a वर्ण  belonging टु are replaced by ष् and a वर्ण belonging to टु |
Whenever there is a combination of स् or त वर्ग (त् , थ् ,द् , ध् , न्  )   WITH  ष्  or with the ट वर्ग (ट् , ठ् , ड् , ढ् , ण् ) the स् changes into ष् and the त वर्ग changes into its corresponding ट वर्ग |
रामस्  + षष्ठः = रामष्षष्ठः |
इष्  +  तः = इष्टः |
विष् + नुः = विष्णुः |
कृष्  + नः = कृष्णः |

3) जश्त्व सन्धिः
a) झलां जशोऽन्ते |
Fully stated, पदस्य अन्ते झलां जशः |
Whenever there is a combination of झल्  ( all the consonants {minus the अनुनासिकव्यञ्जनानि }, य् र्  ल्  and व्   ) WITH any स्वर or a मृदु व्यञ्जन, it changes into its corresponding जश् ( the third वर्ण of each वर्ग ) , This happens only if the sandhi taking place is between two different words. If the sandhi is in the word itself then झलां जश् झशि is followed. (Basically it is the same sandhi but given a different name.)
ह् having the same place of utterance as क वर्ग (कण्ठ ) will be replaced with that corresponding वर्ण |
श्  having the same place of utterance as च वर्ग (तालु ) will be replaced with that corresponding वर्ण |
ष्  having the same place of utterance as ट वर्ग (मूर्धा ) will be replaced with that corresponding वर्ण |
स् having the same place of utterance as त वर्ग (दन्ताः ) will be replaced by that corresponding वर्ण |
दिक् + अम्बरः = दिगम्बरः |

1.  न हि प्रपश्यामि ममापनुद्या -
द्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् |
अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धम्
राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम्  || गी ० २-८ ||
ममापनुद्याद्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् |
मम अपनुद्यात् यत् शोकम् उत् शोषणम् इन्द्रियाणाम् |

2.  मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये |
यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वतः ||गी ० ७-३||
कश्चिद्यतति = कश्चित् यतति

3. आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेन -
माश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः |
आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति
शृत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् || गी ० २-२९ ||
कश्चिदेनम् = कश्चित्  एनम्
आश्चर्यवद्वदति  = आश्चर्यवत्  वदति

4. यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् |
यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम् ||गी ० ९-27||
यदश्नासि  = यत् अश्नासि
यज्जुहोषि  = यत् जुहोषि
मदर्पणम्  = मत् अर्पणम्

5. श्रेयो हि ज्ञानामभ्यासाज्ज्ञानाद्ध्यानं विशिष्यते |
ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरननतरम् || गी ० १२-१२ ||

ज्ज्ञानाद्ध्यानं = ज्ञानात्  ध्यानं
 

b)  झलां जश् झशि
Whenever there is a combination of झल् (व्यञ्जनम्) WITH any झश् (मृदुव्यन्जनम्  ) it changes into its corresponding जश् ( third consonant) , This generally happens in the middle of the word.
बुध्  + धिः  = बुद्धिः |
लभ् +  धः  =  लब्धः

4) चर्त्व सन्धिः
खरि च |
Fully stated, खरि परे झलां चर् | Here, in this sutra, the चर् (first consonant of each वर्गः + श् , ष् , स् ) is drawn from a previous sutra.
Whenever there is a combination of झल् WITH a कठोर व्यजन ,
it changes into its corresponding चर् |
आपद् + सु = आपत्सु |
1. आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेन -
माश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः |
आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति
शृत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् || गी ० २-२९ ||

आश्चर्यवत्  +  पश्यति  = आश्चर्यवत्पश्यति (त् does not get converted into द्  because it is followed by a कठोरव्यञ्जनम्  )

2. यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् |
यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम् ||गी ० ९-27||
यत्करोषि   = यत् करोषि
यत्तपस्यसि   = यत् तपस्यसि
तत्कुरुष्व   = तत्  कुरुष्व

3. श्रेयो हि ज्ञानामभ्यासाज्ज्ञानाद्ध्यानं विशिष्यते |
ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरननतरम् || गी ० १२-१२ ||
ध्यानात्कर्मफल  =  ध्यानात्  कर्मफल

5) तोर्लि
Fully stated, तोः (षट्यन्त तु ) लि (लकारे परे ) परसवर्णः |
A consonant of तवर्ग  followed by ल्  is replaced by one homogenous with the latter - परसवर्ण -  in this case , ल् |
दैन्याल्लोभः - दैन्यात् लोभः |
आब्रह्मभुवनाल्लोकाः - भुवनात्  लोकाः |
न् is replaced by a nasal ल् |
श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानम्  - श्रद्धावान् लभते |

1. मूढ जहीहि धनागमतृष्णां कुरु सद्बुद्धिं मनसि वितृष्णाम्  |
यल्लभसे निजकर्मोपात्तं , वित्तं तेन विनोदय चित्तम्  | (भज गोविन्दम्  - २)
यल्लभसे  =  यत्  लभसे

6)  अनुनासिकसन्धिः
a)  यरो ऽनुनासिके ऽनुनासिको वा |
Fully stated, पदान्तस्य यरः अनुनासिके परे अनुनासिकः वा |
यर्   includes all the consonants excepting ह् |
यर्  occurring at the end of a पद  followed by a nasal (ञ् , म् , ङ् , ण् , न् ) is replaced by its own corresponding nasal, optionally.
क्रोधात्  मोहः = क्रोधान्मोहः / क्रोधाद् मोहः |
एतत्  मे / एतद् मे  = एतन्मे संशयं कृष्ण  |
दिक् नागः = दिङ्नागः / दिग्नागः |

र्  remains as it is, it has no corresponding nasal.

पुनर् मोहः = पुनर्मोहः

1. यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः |
हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः || गी० १२-१५ ||
यस्मान्नो =  यस्मात्  नो
लोकान्नो  = लोकात् नो

b) प्रत्यये भाषायां नित्यम्  || (वार्तिक )
The rule यरो ऽनुनासिके ऽनुनासिको वा  is compulsory if the प्रत्यय that is added ends in म्
कियत् + मात्रम्  =  कियन्मात्रम्  - of little value.
                                                                                                         
7) अनुस्वार सन्धिः |
a) मोऽनुस्वारः |
Fully stated, मः अनुस्वारः हलि परे -  (हलि  is drawn from a previous सूत्र ) - म् , at the end of a पद  is :
1 ) replaced by an अनुस्वार  if it is followed by a consonant.
1. किं तद्ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्मपुरुषोत्तम  |
    अधिभूतं च किं प्रोक्तमधिदैवं किमुच्यते  || (गी ० ८-१)
2 ) when it appears at the end of a पद or at the end of a sentence, it remains as it is.
2. मूढ जहीहि धनागमतृष्णां कुरु सद्बुद्धिं मनसि वितृष्णाम्  |
    यल्लभसे निजकर्मोपात्तं  वित्तं तेन विनोदय चित्तम्  | (भज गोविन्दम्  - २)

b) वा पदान्तस्य |
At the end of a पद , the अनुस्वार can be replaced by an अनुनासिक वर्ण which is homogenous to the वर्ण  which follows it.
किं करोषि / किङ्करोषि | चन्द्रं पश्यति / चन्द्रम्पश्यति  |

c) नश्चापदान्तस्य झलि  |
न्  and म्  not at the end of a पद  are replaced by an अनुस्वार when followed by झल्

- यशांसि | 
 

d) अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः |
When अनुस्वार is followed by a यय् वर्ण  it is replaced by an  अनुनासिक which is homogenous to the latter. पङ्कजः | सञ्चितः | कण्ठः | कान्ता |

8) नश्छव्यप्रशान् |     (Cracked it!!!! Here's why it is कस्मिंश्चित्  and not कस्मिञ्चित्  !!!!)
न्  occurring at the end of a  पद is replaced by रु  if followed by a छव्  and  then by an अम् | This rule does not apply to प्रशान्   ( an avyaya meaning "tranquil") , ( Please have a look at the table for clear examples.)
 
• अत्रानुनासिकः पूर्वस्य तु वा  |
The वर्ण  preceding रु is optionally nasalised.
• अनुनासिकात्परोऽ नुस्वारः |
When it is not nasalised an अनुस्वार is added.
Thus
कस्मिन् चित्       = कस्मिर् चित्  | नश्छव्यप्रशान्  |
= कस्मिँर् चित् |  अत्रानुनासिकः पूर्वस्य तु वा
or    = कस्मिंर् चित् | अनुनासिकात्परोऽ नुस्वारः |
This र्  is replaced by the विसर्ग and later by स् | Then the सन्धिः rules are followed to give either a कस्मिँश्चित्  |
or a  कस्मिंश्चित्  |
Similarly, भवान्  चरति  =  भवार्  चरति
= भवाँर् चरति / भवांर् चरति |
= भवाँश्चरति / भवांश्चरति  |
प्राणांस्त्यक्त्वा - प्राणान् त्यक्त्वा || गी ० १-३३||
प्रज्ञावादांश्च  भाषसे - प्रज्ञावादान् च भाषसे ||गी ० २-११ ||
But not in the case of  प्रशान्  तिष्ठति |
1. अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे |
गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ||गी ० २-११)
प्रज्ञावादांश्च   = प्रज्ञावादान् च
अगतासूंश्च   = अगतासून् च

***

End of Sandhi discussion

(You may not require to know any more sandhis than the ones listed in this lesson. If you do come across undecipherable ones, please write. We'll respond to individual requests.)

                                                                     We proceed to Samasa Vichara समास विचार in Lesson 64 next

                                                                                                            *********************